Steeds meer jongeren geven aan niet lekker in hun vel te zitten. Ze kampen met mentale problemen, variërend van neerslachtigheid of eenzaamheid tot depressie en andere ernstige mentale klachten. Dit kan ontstaan door veranderingen in hun omgeving – een echtscheiding of sterfgeval – maar ook corona zette de mentale gezondheid van sommige jongeren flink onder druk. Reden voor Yvonne van Sark en Huub Nelis om een nieuw hoofdstuk over mentale gezondheid toe te voegen aan hun boek Motivatie binnenstebuiten. Want wie niet goed in zijn of haar vel zit, komt ook minder toe aan andere zaken: leren, vriendschappen onderhouden, toekomstplannen maken.
Wat is mentale gezondheid?
Bij de term gezondheid denk je waarschijnlijk al gauw aan fysieke gezondheid. Als je fitter wilt worden, ga je meer bewegen, vroeger naar bed, stop je met roken of ga je gezonder eten. Maar de verzorging van je geest heeft ook aandacht nodig. Een positieve mentale gezondheid kenmerkt zich door optimisme, zelfvertrouwen, geluk, vitaliteit, gevoel van betekenis hebben, eigenwaarde, en het goed weten om te gaan met de eigen emoties.
Een aanzienlijk deel van de jongeren kampt echter met mentale problemen, waardoor ze zich niet goed voelen en stress en uitdagingen teveel kunnen worden. Daarbij zien we veel begripsverwarring. Thema’s als somberte, depressie en burn-out worden – ten onrechte – vaak op een hoop gegooid. Bij aanhoudende problemen is het dan ook belangrijk professionele hulp te zoeken.
Hoe herken je mentale problemen bij jongeren?
Mentale gezondheidsproblemen hebben vele uitingsvormen. Het kan zijn dat iemand minder energie heeft en zich moe of lusteloos voelt. Vaak zijn lichamelijke klachten als hoofdpijn, buikpijn, rugklachten een eerste signaal dat het niet goed met iemand gaat. Ook onrustig of slecht slapen is een uiting. Daardoor verminderen allerlei cognitieve vermogens: je kunt je slechter concentreren, vergeet dingen en maakt fouten, wordt besluiteloos. En het werkt door in hoe je je voelt: je kan dingen moeilijk relativeren, gaat piekeren, wordt snel boos of angstig.
Bij sommige jongeren zijn mentale issues amper zichtbaar: zij worden stil of apathisch en trekken zich terug. Tegenover dit internaliserende gedrag zien we ook externaliserend probleemgedrag waarbij jongeren juist agressief, ongehoorzaam of baldadig worden. Maar in algemene zin geldt dat iemand zich bij mentale klachten minder fit voelt en minder goed functioneert.
Waarom hebben zoveel jongeren mentale problemen?
Veel mentale problemen openbaren zich in de adolescentie, juist doordat jongeren in ontwikkeling zijn. De hersengebieden die betrokken zijn bij motivatie, emotie en beloning zijn bijvoorbeeld extra actief en gevoelig voor sociale signalen.
Jongeren geven zelf in diverse onderzoeken aan dat ze stress ervaren door een ‘perfect plaatje’ dat ze in hun hoofd hebben. Ze ervaren prestatiedruk door een combinatie van factoren; factoren bij henzelf, factoren in hun directe omgeving, en factoren door de maatschappelijke context waarin ze leven. Elementen van dat perfecte beeld zijn: mooi, succesvol, gezond en leuk zijn; verre reizen maken; plezier hebben; een (grote) vriendengroep hebben; een goed figuur en een mooie huid. En dan zijn er verwachtingen van ouders, docenten, vrienden waaraan ze willen voldoen. Deze cocktail van elementen werkt door in een generieke prestatiedruk dat het goed met je moet gaan. Social media versterkt die beeldvorming. Daar zien jongeren vooral succesverhalen; bijna niemand deelt faalmomenten.
De afgelopen maanden zagen we bovendien dat veel jongeren mentale problemen ontwikkelden door de coronapandemie. Volgens het CBS was maar liefst een kwart van alle 18- tot 25-jarigen de eerste helft ’21 mentaal ongezond, beduidend meer dan andere leeftijdsgroepen. Logisch, de lockdown belemmerde jongeren enorm in wat zo belangrijk voor ze is: sociale contacten en nieuwe ervaringen opdoen. Jongeren die om andere redenen al kwetsbaar waren, werden hierdoor het meest geraakt. Onderzoekers van de Erasmus Universiteit zien bijvoorbeeld een direct verband tussen sociale ongelijkheid en welzijn.
‘Ik heb een tijd veel last gehad van paniekaanvallen. Toen ik erover begon te praten, voelde ik me gelijk al beter.’ Noa, 19 jaar
Kun je mentale problemen tegengaan? Of zelfs voorkomen?
Hoe blijf je mentaal gezond? Is dat een vaardigheid, iets wat je kunt trainen, of moet je gewoon geluk hebben? De meeste psychologen zijn het er wel over eens; je hebt zelf veel invloed op je mentale welzijn, maar dat gaat niet vanzelf. Net als je fysieke conditie kun je dat geluksgevoel en daarmee je veerkracht verder vergroten. In de psychologie is de laatste decennia steeds meer aandacht gekomen voor de positieve insteek en de preventieve gedachte: hoe kun je stimuleren dat mensen zich zinvol en gelukkig voelen? En dat ze terugveren na mentale problemen? Veerkracht wordt ook wel vergeleken met een batterij. Mentale inspanning leegt de batterij. Na een periode van hard werken, weinig slapen of veel piekeren heb je tijd nodig om te herstellen en de batterij weer op te laden.
Hoe mooi zou het zijn als we jongeren meer leren over het onderhouden van hun mentale gezondheid? Dat ze bijvoorbeeld bewust worden van het belang van een stabiel sociaal netwerk om je heen. Zet ze eens aan het denken op de vraag of ze voldoende aandacht besteden aan mensen die goed voor ze zijn en waar zij zich goed bij voelen. Want zogenaamde ‘verkeerde’ vrienden kunnen je veerkracht negatief beïnvloeden.
Hoe kun je jongeren helpen bij wie je mentale problemen vermoedt?
In ons boek geven we allerlei concrete tips over hoe je het gesprek kunt aangaan met jongeren over mentale gezondheid. Door af te gaan op je onderbuikgevoel bijvoorbeeld als je vermoedt dat het minder goed met iemand gaat. Vráág het. Om vervolgens écht te luisteren. En schiet dan niet in de reparatiereflex door gelijk van alles te willen oplossen.
De eerste en belangrijkste stap is meestal dat een jongere zijn of haar verhaal deelt, en dat jij aandachtig luistert. Zoals Roline de Wilde, directeur van de Kindertelefoon zegt in een interview in ons boek: ‘Als je mentale problemen bespreekbaar maakt, draagt je bij aan zelfredzaamheid en mentale weerbaarheid. Jongeren zijn gelukkig enorm veerkrachtig. Het is belangrijk dat ze ondervinden hoeveel het oplucht als je ergens over praat.’
Meer weten?
Lees dan ons boek Motivatie binnenstebuiten.