In onze rubriek ‘Jongerenonderzoek onder de loep’ licht Youngworks actueel onderzoek over jongeren uit. Voortdurend verschijnen er namelijk interessante rapporten die ons meer leren over jongeren. We vatten in deze rubriek de belangrijkste uitkomsten en inzichten voor je samen en vragen elke keer drie mensen om te reageren op de resultaten: een wetenschapper, een professional uit de praktijk én een jongere zelf.
In deze editie zoomen we in op het net verschenen proefschrift van communicatiewetenschapper Amber van der Wal (Universiteit van Amsterdam) naar humor en agressie in populaire series onder tieners. We vroegen Sibe Doosje van de Universiteit Utrecht, aankomend filmmaker & editor Coen Hagenaars en Marjolein (15) om een reactie.
Het onderzoek van Amber van der Wal in het kort
Game of Thrones, Dexter, South Park, Ex on the Beach; in veel series die populair zijn bij tieners komt agressie voor. Wat is het effect van het kijken naar agressieve content?, vragen veel volwassenen zich dan ook af. Communicatiewetenschapper Amber van der Wal promoveerde op dit onderwerp en brengt in haar proefschrift ‘All joking aside’ veel inzichten en nuance. We lichten er in dit artikel een paar inzichten uit.
Agressie komt minder voor dan vaak gedacht
In totaal vroeg Van der Wal meer dan 300 Nederlandse tieners tussen de 10 en 17 jaar twee favoriete series of programma’s te noemen die ze voor hun plezier kijken, wat resulteerde in titels als South Park, GTST, Expeditie Robinson en Flikken Maastricht. In drie verschillende studies analyseerde ze vervolgens meer dan 15.000 (!) scenes uit die populaire titels door ze te coderen op de aanwezigheid van agressie en humor. Wat bleek? Waar we 61 procent van die series als series met agressieve content omschrijven, komt die agressie op scèneniveau veel minder vaak voor, namelijk in 9 procent van de afzonderlijke scènes.
Humor daarentegen is alom aanwezig. Meer dan de helft van alle scènes die Van der Wal analyseerde, bevatte humor. Bovendien komen agressie en humor vaak samen in scènes en lijkt, waar dat gebeurt, de humor de invloed van de agressieve content niet te vergroten. Op uva.nl zegt Amber van der Wal hierover: ‘De angst heerst dat jongeren hierdoor agressie gaan imiteren. Met name als agressie samengaat met humor en hierdoor als “grapje” wordt weggezet.’ De onderzoeker vond echter geen relatie tussen frequente blootstelling aan agressieve humor en daaropvolgend agressief gedrag bij de jongeren.
Humor heeft verschillende functies voor jongeren
Je hebt humor en humor; de functie van humor in series en programma’s varieert enorm. In haar onderzoek onderscheidt Van der Wal tien verschillende soorten humor: 1) beledigende humor (verbaal en non-verbaal agressieve humor), 2) slapstick (fysiek agressieve humor), 3) zelfspot, 4) seksueel-getinte humor, 5) oneerbiedige humor, 6) coping humor (humor die je helpt om te gaan met moeilijke situaties), 7) parodieën, 8) woordspelingen, 9) ongerijmdheden en 10) absurdisme.
Die vormen overlappen bovendien vaak, denk aan een beledigende parodie. Sterker, juist de combinaties zijn belangrijk. Als een seksueel getinte grap gecombineerd wordt met coping humor, kan het de spanning rond een beladen onderwerp als seksualiteit wegnemen. Verhelderend voor de populariteit van een serie als Sex Education. Van der Wal concludeert dan ook: ‘Of het tieners nu kan helpen om te gaan met zoiets engs en onzekers als de recente pandemie of om belangrijke gezondheidsboodschappen over te brengen, humor kan dienen als een krachtig hulpmiddel in media entertainment.’
Kijk op humor verschuift met de leeftijd
Naarmate tieners ouder worden, verandert hun kijk op humor. Logisch ook als we bedenken hoezeer jongeren zich tussen hun 10e en 17e op cognitief en sociaal-emotioneel vlak ontwikkelen. Humor ontstaat vaak als mentale reactie op iets dat afwijkt van de verwachting. Een grap bevat bijvoorbeeld vaak onlogische, absurde, overdreven of ongepaste elementen. Als het begrip van de wereld om hen heen verandert, werkt dit ook door in andere humorvoorkeuren. Van der Wal concludeert inderdaad dat naarmate jongeren ouder worden, hun interesse in bepaalde vormen van humor daalt, en de waardering voor andere humorvormen juist toeneemt.
Bron: Development of Adolescents’ Aggression and Humor Type Preferences From Age 10 to 17, Figuur 1, Hoofdstuk 4,’ All joking aside’ Amber van der Wal.
Zo daalt de interesse in humor die er puur op gericht is iemand te beledigen. En ook slapstick – fysieke agressieve humor die draait om het naar beneden halen van iemands status, denk aan de klassieke taart in iemands gezicht – daalt in belangstelling om rond hun 17e weer iets toe te nemen.
Daarentegen zien we een stijgende lijn in coping humor, humor die jongeren helpt om te gaan met lastige situaties, zoals stress en tegenslagen. Coping humor is cognitief best uitdagend omdat je een negatieve gebeurtenis door een humoristische draai in een ander perspectief moet kunnen plaatsen. Bij de jongste tieners in de onderzochte groep is dat vermogen nog sterk in ontwikkeling.
Verschillen jongens en meisjes
Tot slot ziet Van der Wal verschillen in kijkvoorkeuren tussen jongens en meisjes. Jongens hebben een ruim twee keer zo grote voorkeur voor fysieke agressie en voor realistisch weergegeven, beloonde agressie in televisieprogramma’s dan meisjes.
Meisjes hebben daarentegen een grotere voorkeur voor coping humor. Wat niet wil zeggen dat meisjes geen agressie consumeren. In wetenschapsmagazine eos stelt Amber van der Wal dat sommige programma’s te snel worden weggezet als agressief, terwijl andere programma’s juist te mild beoordeeld worden. Ze pleit bij classificatiesystemen als de Kijkwijzer voor meer aandacht voor verbale en indirecte agressie: ‘Programma’s waarin geroddeld en gepest wordt en waarin personages buitengesloten worden, denk maar aan het populaire Mean Girls of Gossip Girl, kan ook tot imitatiegedrag leiden. Wanneer jongeren zich zo in het echte leven gaan gedragen, kunnen anderen daar echt wel last van hebben.’
Concluderend
Media-entertainment maakt een essentieel deel uit van de belevingswereld en tijdsbesteding van jongeren. Daarmee is het een belangrijke invloedsfeer in hun leven. Dit onderzoek maakt duidelijk dat agressieve content minder alomtegenwoordig is in die invloedsfeer dan veel volwassenen vaak denken. Humor is een stuk belangrijker. Via humor leert het puberbrein bovendien om te gaan met de uitdagingen, tragiek en stressfactoren in het leven.
Wil je het hele onderzoek ‘All joking aside’ bekijken? Klik hier.
Sibe Doosje, humorpsycholoog, docent psychologie aan de Universiteit Utrecht
Wat is de functie van humor?
Humor gaat over situaties die tragisch zijn, maar niet té tragisch om er grappen over te mogen maken. En dat is een spannende scheidslijn. Je kunt met een grap in de beleving van een ander te ver gaan, zoals we zagen in de reactie van Will Smith op de opmerking van Chris Rock.
Verder heb je verschillende vormen van humor: zelfbevestigende of juist zelfdestructieve humor; de zelfspot waarbij iemand sympathie of medeleven wil opwekken. Er is agressieve humor, erop gericht iemand te kwetsen. En dan heb je verbindende humor, humor die een groep of klas verbindt door spanning weg te nemen of conflicten op te lossen. Maar humor kent altijd een tragische ondertoon. Er gaat iets mis. Humor helpt ons daarmee om te gaan, zonder de tragiek helemaal te ontkennen.
Wat weten we vanuit de wetenschap over de beleving van humor bij jongeren?
Jongeren houden meer van agressieve humor dan volwassenen. Naarmate mensen ouder worden, worden ze milder. Dat komt deels door hormonen, maar is ook een socialisatieproces. Humor is bij uitstek een groepsversterkend proces. Jongens houden gemiddeld ook meer van harde grappen dan meisjes. En met deze humor versterken jongeren hun identiteit, belangrijk in de adolescentie.
Wat vind jij opmerkelijke uitkomsten uit het onderzoek?
De gunstige uitkomst is dat agressie niet zo’n grote rol speelt in de media-entertainment van tieners. In wezen valt het mee. En we zien verder dat humor juist heel belangrijk is. Het onderzoek maakt verder inzichtelijk dat agressieve beelden minder impact maken in een humoristische setting. Dat is herkenbaar. Denk aan komische geluiden bij actiescènes waardoor je moet lachen. En Asterix en Obelix slaan regelmatig een vijand in de kreukels, maar die staat dan toch weer op. Nogmaals, het moet niet té zijn.
We leven in een turbulente tijd (Oekraïne, klimaatcrisis). In hoeverre kan humor jongeren helpen om met onzekerheden om te gaan?
Humor helpt bij onzekerheden. Ik deed ooit een cursus stand up comedy. Daar startten we met de vraag ‘Waar heb jij zelf last van?’ Dus zeker kan humor jongeren helpen bij dit soort thema’s, daar waar ze er zelf last van hebben. En dat is belangrijk, want het leven gaat wel dóór. Humor stimuleert onze creativiteit, helpt ons met problemen om te gaan. En humor vertelt ons waar het op staat. Niet voor niets was de hofnar vroeger een belangrijke persoon aan het hof. Dat was degene die, met een grap, de waarheid mocht zeggen. Je zou willen dat er in het Kremlin momenteel een nar rondliep.
Heb je nog een kijktip?
Turning Red, een nieuwe film die net uit is. Met een 13-jarige meisje in de hoofdrol, en dan gaat het over sterke emoties bij meisjes in de adolescentie. Een heel origineel en onderbelicht thema dat ons echt meer leert over de belevingswereld van jongeren.
Coen Hagenaars, studerend filmmaker en editor
Wat voor films en series kijk je zelf graag?
Mijn lievelingsgenre is horror en ik houd ook erg van comedy. Soms komen die samen in een rare mix.
Als je denkt aan humor in series voor tieners, waar denk je dan als eerste aan?
South Park is een heel interessant voorbeeld. Ik keek dat al toen ik 10 was. Ik vond het toen leuk en nu nog leuker. South Park heeft een bovenlaag met grapjes over poep en seks die je als 10-jarige al begrijpt en diepere lagen waarvan je meer gaat begrijpen als je ouder wordt. Grappen over Trump snap je op je 14e, 15e al wel, en naarmate het meer context krijgt wordt het nog grappiger. Een mooi voorbeeld is een aflevering met Bono van U2. Die aflevering draait om een wedstrijd wie de grootste drol kan draaien, met als clou: Bono is the biggest crap, de grootste drol van allemaal. Als je meer weet over Bono en U2 en zijn rol als filantroop, wordt die aflevering alleen maar leuker.
Dit onderzoek kijkt ook naar de relatie agressie-humor. Maken agressieve beelden minder impact in een humoristische setting?
Ik moet denken aan Quentin Tarantino. Hij gebruikt zo overdadig heftig en veel geweld dat het eigenlijk weer grappig wordt en relativeert. Ik kan me een eindscène herinneren in Django Unchained, een vechtscène die wel tien minuten duurt. De hele gang zit onder het bloed. Dan denk je wel: hoe dom is het eigenlijk, dat schieten?
Volwassenen maken zich vaak zorgen over agressie in mediacontent die jongeren kijken. Hoe kijk jij hiernaar?
Vaak wordt onderschat hoe goed kinderen kunnen relativeren. Maar het ligt denk ik ook erg aan de context. Neem Squid Game, dat was een tijdje echt een hype, ook bij jonge tieners. Je móest het zeg maar gezien hebben. Die serie heeft een maatschappelijke boodschap, maar als je die nog niet meekrijgt, zie je vooral pure agressie.
In hoeverre kan humor jongeren helpen om met onzekerheden als de Oekraïne-oorlog of klimaat om te gaan?
Humor kan zeker helpen. Alleen al dat je merkt dat andere mensen er ook mee bezig zijn. En humor kun je ook gebruiken om jongeren geïnteresseerd te krijgen in een onderwerp. Zoals Arjen Lubach doet, hij lokt je zeg maar een onderwerp binnen met humor. Daardoor krijg je wel maatschappelijke context mee. En op Insta en Tiktok zie je natuurlijk ook veel content en sketches die inhaken op maatschappelijke thema’s.
Marjolein, 15 jaar, leerling 4 havo
Welke series of programma’s kijk je graag?
Ik kijk veel comedy en actiefilms. Daybreak vind ik bijvoorbeeld goed, dat is een post-apocalyptische serie. Er zit geweld in, maar ook veel grappen en slapstick. Toen ik iets jonger was kijk ik veel detectives, zoals Murder in Paradise. Het is leuk om zo’n moord op te lossen.
Komt er veel agressie voor in series die je kijkt?
Best wel. Ik zou geen serie kunnen noemen waar geen agressie in zit. Zelfs in een kinderserie als Winx zitten actiescènes. Het is spannend om naar te kijken. Je wilt weten hoe jouw favoriete character het ervan afbrengt. Gaat ie er levend uitkomen? Wat gebeurt er met de verwondingen?
Zelf houd ik niet zo van horror. Dat vind ik al gauw té agressief. Als ik met vrienden ben, ga ik dan op mijn telefoon kijken. In mijn eentje zet ik het uit.
En hoe zit het met humor?
Zeker! Als je iets gaat kijken wil je ff je brein uitzetten en naar iets leuks of grappigs kijken. Daar wordt je dag een beetje beter van. Vaak is het een afleiding van stress op school. Ik kijk ook graag Friends, dat is best wel licht. En de characters zijn niet té overdreven.
Kijk je met vrienden of liever alleen?
Meestal kijk ik alleen, op mijn laptop. Vaak stuur ik daarna een meme over die serie naar een vriend of vriendin waarvan ik weet dat ie het ook heeft gekeken. Iets wat je alleen snapt als je de serie ook kent.
Leer je ook dingen van die series?
Ik denk er niet echt over na. Maar het is wel zo dat je hoofdpersonen soms iets ziet doen wat slim is. Dan denk je: ok, zó kun je het dus ook aanpakken. Een goed voorbeeld is de serie She-Ra and the Princesses of Power. Dat is een tekenserie die heel sparkly en grappig overkomt, met prinsessen en eenhoorns enzo. Maar de hoofdpersonen zetten je wel aan het denken over hoe bijvoorbeeld je ouders jou beïnvloeden en hoe je daar tegenin kunt gaan.
Meer over ‘jongerenonderzoek onder de loep’
Youngworks is een onderzoek- en adviesbureau, gespecialiseerd in jongeren als doelgroep. Naast het zelf uitvoeren van jongerenonderzoek en adviestrajecten houden de jongerenexperts van Youngworks ook nauw in de gaten wat er zoal wordt gepubliceerd door bijvoorbeeld wetenschappers en instanties. Tweemaandelijks verschijnt daarom onze rubriek ‘Jongerenonderzoek onder de loep’, lees hier de reeds verschenen artikelen van ‘jongerenonderzoek onder de loep’.
Heb je tips voor een recent jongerenonderzoek dat wij onder de loep kunnen nemen? Altijd welkom! Mail dan naar: yvonne@youngworks.nl