Invloed van social media op de mentale gezondheid van tieners

TikTok zorgt voor overweldigend negatieve effecten op het welzijn van een groot deel van de jongeren. Daarentegen ervaren jongeren dat WhatsApp en Snapchat juist bijdragen aan sterkere vriendschappen, zoals te zien is in de twee onderstaande figuren. De apps WhatsApp en Snapchat zijn gericht op het in contact komen met anderen en het vormen van connecties, wat een positieve invloed lijkt te hebben op het mentaal welzijn van de jongeren en op hun vriendschappen.

3. Negatieve effecten lopen in elkaar over

Uit het onderzoek blijkt verder dat negatieve effecten met elkaar samenhangen. De 60% van de jongeren die aangeeft overwegend negatieve gevolgen te ervaren, doet dat op alle drie onderzochte aspecten van mentale gezondheid: dus op zelfvertrouwen, welzijn en in hun relaties met vrienden.

De negatieve impact van social media reikt hierdoor verder dan slechts één aspect van het welzijn van jongeren, waardoor jongeren in een negatieve spiraal kunnen belanden. Ook laat het onderzoek zien dat meisjes gevoeliger zijn voor het ervaren van een aanhoudende reeks negatieve effecten door gebruik van social media dan jongens.

Resultaten voor alle vijf platforms gezamenlijk 

Bron: ‘Social Media Use Leads to Negative Mental Health Outcomes for Most Adolescents’

Meer lezen over dit onderzoek?

• De site van het project AWeSome
• Klik hier voor het artikel ‘Social Media Use Leads to Negative Mental Health Outcomes for Most Adolescents’ (pre-print, 5-9-2024).
• Over het onderzoek verschenen ook twee interessante artikelen in de media: in Het Parool en in Folia.

Amber van der Wal, Universitair Docent Jeugd en Media en lid/onderdeel van Project AWeSome

WAAROM HEBBEN JULLIE DIT ONDERZOEK UITGEVOERD?

In 2019 deed ons team een soortgelijk onderzoek. We keken toen drie weken lang meerdere keren per dag naar de invloed van social media op welzijn, zelfvertrouwen en de hechtheid van vriendschappen. We vonden toen bij het grootste deel van de jongeren geen effect, en bij een vrijwel even grote groep jongeren een positief of een negatief effect. Met dit Project AWeSome wilden we dit verder onderzoeken, maar nu over een periode van 100 dagen. Bovendien wilden we verder inzoomen op verschillen tussen diverse socialmediaplatforms.

WAREN ER VOOR JULLIE VERRASSENDE UITKOMSTEN?

Allereerst de overall effecten. 60% van de jongeren ervaart vooral negatieve effecten van socialmediagebruik op hun welzijn, zelfvertrouwen en vriendschappen. En maar 5% ervaart over het algemeen positieve effecten. Die cijfers hebben ook ons verrast.

En dan zijn de uitsplitsingen per platform interessant. Vooral bij TikTok zien we veel negatieve gevolgen: 70% van de jongeren ervaart overwegend negatieve gevolgen voor hun welzijn, zelfvertrouwen en de kwaliteit van hun vriendschappen. Dit is mogelijk te verklaren door de algoritmische sturing van TikTok; jongeren komen voor hun gevoel maar niet los van het gescrol op hun telefoon.

Tegelijk vonden we bij Snapchat en WhatsApp ook een significant positief effect op de kwaliteit van hun vriendschappen en bij Snapchat ook op hun welzijn. Jongeren noemden in gesprekken vooraf wel negatieve elementen over Snapchat, zoals het feit dat ook niet-vrienden je een Snap kunnen sturen of druk die het in stand houden van een streak je kan geven. Maar deze negativiteit zien we in de data niet terug.

HET KLINKT ALS EEN HEEL TIJDSINTENSIEF PROJECT. HOE HEBBEN JULLIE DAT AANGEPAKT?  

Klopt, we hebben hier met een heel team een jaar aan gewerkt. Het eerste halfjaar bestond vooral uit voorbereiding en werving van deelnemers. We hebben toen veel met jongeren gesproken over wat we precies gingen uitvragen en hoe we bepaalde dingen moesten formuleren. Zo leerden we dat jongeren niet praten over hoe ‘hecht’ een vriendschap is, maar dat zij daarvoor het woord ‘close’ gebruiken. In het tweede halfjaar vond de dataverzameling plaats.

HOE ZORG JE DAT JONGEREN HET INVULLEN VAN VRAGENLIJSTEN ZO LANG VOLHOUDEN?

We hebben met iedereen individueel een online kennismakingsgesprek gevoerd. We bespraken het onderzoek, checkten of alles duidelijk was en namen via de app oefenvragen met ze door. Dit was superleuk om te doen en wij geloven dat dit de jongeren heeft geholpen om het langer vol te houden.

Daarnaast boden we financiële beloningen. Jongeren kregen een euro per ingevulde vragenlijst, vijf euro voor het startgesprek en de baseline vragenlijst, en tien euro extra als ze de vragenlijsten 100 dagen hadden ingevuld. Daarnaast werd er elke week twee keer 25 euro verloot, waarvoor elke ingevulde vragenlijst telde als lootje.

We voegden ook leuke dingen toe aan de vragenlijst. Zoals elke maandag een leuk feitje over de groep, op dinsdag een ‘Dilemma op Dinsdag’, een GIFje op vrijdag en een vermakelijk wetenschappelijk feitje in het weekend. Bijvoorbeeld: ‘gemiddeld stikken er jaarlijks 100 mensen in een balpen’. En elke avond, ook in het weekend, als jongeren de vragenlijst moesten invullen, was iemand van ons team beschikbaar voor vragen. Met al die inzet haalden we een totale respons van 83% over de 100 dagen.

WAT ZOU JOUW TIP AAN JONGEREN ZIJN VOOR VERANTWOORD SOCIALMEDIAGEBRUIK? 

Houd eens twee weken lang een dagboekje bij, op papier of in notities op je telefoon. Schrijf elke avond op hoe je je die dag voelde, wat er is gebeurd en hoeveel je op je telefoon zat. Via ‘schermtijd’ kan je handig inzien hoeveel tijd je op welke apps hebt doorgebracht. Evalueer na twee weken de invloed van socialemediagebruik op hoe jij je voelde die dag. Waarschijnlijk ga je patronen zien. Zo creëer je meer bewustzijn.

Patrick, psycholoog bij de crisisdienst Jeugd in Amsterdam en omstreken

WAT VOOR WERK DOE JE? 

Ik voer gesprekken met kinderen en jongeren van 0 tot 18 jaar die in een acute crisissituatie zitten waarin gevaar dreigt. Denk bijvoorbeeld aan suïcidaliteit of mishandeling. Wij worden gebeld door hulpverleners, ouders en door kinderen zelf. Ik heb dan het eerste contact en van daaruit verwijzen we door naar ondermeer de GGZ, Veilig Thuis of de Jeugdzorg.

WELKE TRENDS ZIE JIJ IN JE WERK? 

Ik doe dit werk nu negentien jaar. De klachten waarmee cliënten komen zijn complexer geworden. We zien veel meer uitingen van suïcidaliteit. Ook automutilatie, waarbij jongeren zichzelf beschadigen zie ik veel meer. Vijftien jaar geleden kwam dat veel minder voor. Ideeën over bijvoorbeeld automutilatie verspreiden zich sneller. Bij jongeren vanaf een jaar of twaalf zie ik daarbij een duidelijke invloed van social media. Ik vraag vaak: hoe ben je op dat idee gekomen? Dan noemen ze ‘via een vriendin’ of ‘ik zag iemand dat doen op TikTok’. Dus enerzijds vinden jongeren via social media steun bij elkaar via appgroepen en socialmediakanalen; anderzijds zien we veel kopieergedrag.

HOEVEEL TIJD SPENDEREN JOUW CLIËNTEN OP SOCIAL MEDIA? 

Veel jongeren die wij spreken zitten heel veel op hun telefoon. Soms wel tot negen uur per dag! Bij jongens gaat het meer om gamen, bij meisjes meer om social media. Er is absoluut een verslavend element.

Vaak vraag ik ze om de schermtijd te checken op hun mobiel. Laat ik het zo zeggen: ik heb nog nooit een jongere gesproken die de eigen schermtijd overschatte. Vaak vinden ze zelf ook dat ze dat minder moeten doen (maar is het ook bij gebrek aan alternatief). Als dit gedrag ook ’s avonds en ’s nachts gebeurt leidt dit tot slaapproblemen en stemmingsklachten. Deze week nog sprak ik een meisje dat om 4 uur ’s nachts pillen had geslikt na een negatieve opmerking van een vriendin met wie ze op dat moment aan het appen was.

WAAR BEN JIJ ALERT OP QUA SOCIALMEDIAGEDRAG? 

Het hangt erg af van het kind. Een belangrijke vraag vind ik: ben je in staat een onderscheid te maken tussen de werkelijkheid en de gepresenteerde werkelijkheid? En ook: zijn er dingen die je niet doet of waar je niet aan toekomt omdat je veel online bent?

En verder gaat het ook om het soort contact. Sommige jongeren ervaren juist online veel steun. Transgender jongeren bijvoorbeeld komen makkelijker in contact met anderen bij wie hetzelfde speelt. Dat gevoel van ‘Ik ben niet de enige’ kan heel positief uitpakken. Maar contacten kunnen ook negatief uitwerken. Dan begint een appgroep onder het mom van steun zoeken, maar kantelt dat als jongeren tegen elkaar gaan opbieden in negatieve aandacht of als ze daar heftige dingen gaan aankondigen. En anderen willen dan helpen, maar lijden juist onder die druk.

WAT IS JOUW TIP AAN JONGEREN? 

Het is goed om problemen met leeftijdgenoten te bespreken en steun bij elkaar te zoeken. Maar bij grote mentale problemen is het beter om bij professionals hulp te zoeken. Je vrienden zijn er niet voor opgeleid; die wil je er liever ook niet mee belasten.

Alisha (niet haar echte naam), 17 jaar en student Juridisch dienstverlener

Wil je op je telefoon checken wat je gemiddelde schermtijd is?

‘Mijn gemiddelde schermtijd vorige week was ongeveer 7 uur per dag, vooral op social media. Ik zit ongeveer 3 uur per dag op TikTok. Eigenlijk wel heel veel, bijna een halve dag. Maar ik had vakantie. Als ik me verveel ga ik meer op social media zitten.’

Welke socialmediaplatforms gebruik jij het meest?

‘Snapchat en TikTok. Snapchat is mijn belangrijkste communicatiemiddel, vooral om met vrienden te praten. En WhatsApp gebruik ik meer om met familie te praten.

TikTok vind ik gewoon heel leuk, met al die verhalen. Ik kijk vaak een paar video’s en dan zit ik er een uur later nog steeds op. Dan zie ik hoe een man uit de gevangenis wil ontsnappen en wil ik meteen deel 2, 3 en 4 zien om te weten hoe het afloopt.

Bij Snapchat heb ik dit minder. Als niemand online is of als vrienden niet reageren, heb ik er eigenlijk niks aan. Maar ik heb door Snapchat wel hechtere en betere banden met m’n vrienden. Je kan makkelijk foto’s en video’s met elkaar delen. Je hoeft elkaar niet in het echt te zien om te delen waar je bent en wat je doet.’

Heeft socialmediagebruik invloed op je gedrag?

‘Ja, ik ben bijvoorbeeld wel vaker afgeleid op school. Als mijn telefoon afgaat, heb ik de neiging om meteen te kijken wat het is. Dan denk ik: oké, even pauze houden. Maar dan zit ineens de hele les erop.’

Ervaar je nog andere negatieve gevolgen?

‘Ruzie op Snapchat kan vervelend zijn. Dan heeft iemand bijvoorbeeld ruzie met één persoon en dan word je als vriendin in een groepschat gegooid en heb jij er ook ineens mee te maken. Op Snapchat kan je kiezen of je je account open zet of niet. Toen ik mijn account nog open had staan, kreeg ik soms rare dingen binnen, zoals naaktfoto’s van random oude mannen. Heel erg vies. Ik heb m’n account nu op dicht gezet.

Op TikTok heb je veel van die zogeheten ‘expose accounts’, waar ze foto’s en video’s verspreiden. Dan laten ze de haren zien van meisjes die een hoofddoek dragen, of delen ze intieme gesprekken van twee mensen die samen zijn. Met hun namen en foto’s erbij. Dat vind ik dan wel heel zielig! Je kan met zulke dingen echt hun levens kapot maken.’

Praat je soms met vrienden of familie over hoe sociale media je laten voelen?

‘We hebben het er op school wel vaak over. Bijvoorbeeld met accounts over oorlog. Dan zie je opeens gewonde kinderen. Het is wel heel zielig, maar het hoort niet thuis op zo’n platform. En het komt wel op je pagina tijdens het scrollen, zonder trigger warning.’

Heb jij misschien tips voor andere jongeren voor verantwoord socialmediagebruik?

‘Als je iets negatiefs op social media ziet, distantieer jezelf dan van de situatie. Ga er niet in mee, maar negeer het gewoon. Hou ook in je hoofd dat niet alles op social media echt is. Misschien krijgen bepaalde mensen die je ziet betaald om iets te promoten. Het is niet allemaal waar wat je tegenkomt.’