Jongerenonderzoek onder de loep #7
In de rubriek ‘Jongerenonderzoek onder de loep’ licht Youngworks regelmatig een actueel onderzoek over jongeren uit. Er verschijnen namelijk voortdurend interessante rapporten die ons meer leren over jongeren. We vatten de belangrijkste uitkomsten en inzichten voor je samen en vragen drie mensen om op het onderzoek te reageren: een wetenschapper, een professional uit de praktijk én een jongere zelf.
In deze editie belichten we het onderzoek ‘Harder Better Faster Stronger?’ van Trimbos-instituut en ECIO over stress en prestatiedruk onder studenten in het hoger onderwijs. Jolien Dopmeijer van Trimbos-instituut, Birgit Doorschodt van Hogeschool Rotterdam en Otto de Jong, masterstudent aan de UvA reageren.
Het onderzoek in het kort
Gaat het wel goed met onze studenten? De laatste jaren sijpelen voortdurend verontrustende signalen door dat veel studenten stress en prestatiedruk ervaren en dat hun mentale gezondheid zorgwekkend onder druk staat. De coronapandemie verergerde dat beeld. Reden voor het ministerie van OC&W een onderzoek uit te zetten om meer inzicht te krijgen in risicofactoren van stress en prestatiedruk en mogelijke oplossingsrichtingen om overmatige stress en prestatiedruk te verminderen. Het onderzoek spitst zich toe op studenten hoger onderwijs, die dus een hbo- of universitaire opleiding volgen.
Hoe is het onderzocht?
De onderzoekers van Trimbos en ECIO hebben een aantal activiteiten uitgevoerd:
- Fase 1: Ze maakten een inventarisatie van bestaande kennis over de onderzoeksvragen met behulp van literatuurstudie, een kwantitatieve analyse van onderzoeksgegevens uit de Monitor mentale Gezondheid en Middelengebruik Studenten Hoger Onderwijs, en hielden expertmeetings met studentbegeleiders.
- Fase 2: Ze hielden focusgroepen en diepte-interviews met studenten om kwalitatieve inzichten te verkrijgen. Met een korte kwantitatieve vragenlijst is geprobeerd de gevonden resultaten in de interviews te verifiëren.
- Fase 3: De onderzoekers stelden een handreiking op met aanbevelingen en organiseerden een webinar.
Wat wordt verstaan onder stress en prestatiedruk?
Om zicht te krijgen op het thema, zijn heldere definities belangrijk. In de wetenschap en het publieke debat hanteert men verschillende interpretaties. Bovendien variëren de opvattingen over wanneer stress en prestatiedruk ongezond of onwenselijk zijn nogal, ook internationaal. Stress en prestatiedruk hangen verder nauw samen met mentale gezondheid, waarbij de causaliteit lastig is te bepalen. Simpel gesteld: krijg je stress doordat je mentaal minder weerbaar bent, of werkt het omgekeerd? De onderzoekers kwamen voor dit onderzoek uit op de volgende werkdefinities:
Stress: ‘een staat van mentale spanning of zorgen die wordt veroorzaakt door een moeilijke situatie. Stress is een natuurlijke menselijke reactie die ons aanzet tot het aanpakken van uitdagingen en bedreigingen in ons leven. Iedereen ervaart een zekere mate van stress.’
Prestatiedruk: ‘een subjectieve ervaring bij studenten die zich kenmerkt door het gevoel te moeten voldoen aan bepaalde verwachtingen of standaarden, die betrekking kunnen hebben op meerdere facetten van het leven en afkomstig kunnen zijn uit het individu zelf, de sociale omgeving en/of de maatschappij.’
Wat zijn belangrijkste uitkomsten?
Studenten ervaren op allerlei vlakken veel onzekerheid. De onderzoekers onderscheiden zes vormen van onzekerheid waar studenten in verschillende situaties en momenten mee te maken kunnen krijgen: prestatieonzekerheid, pad-onzekerheid (is de weg die ik heb gekozen de goede weg?), planningsonzekerheid, sociale onzekerheid (hoe kijk ik naar mezelf in vergelijking met andere mensen?), financiële onzekerheid en maatschappelijke onzekerheid (hoe gaat met de samenleving en de wereld als geheel? Van toenemende polarisatie tot de klimaatcrisis).
Studenten wensen voor zichzelf een bepaalde uitkomst, maar ervaren weinig controle over de vraag of ze die uitkomst daadwerkelijk zullen bereiken. Die onzekerheid enerzijds accepteren en anderzijds proberen de controle op de uitkomst te vergroten, resulteert voor veel studenten in prestatiedruk en stress.
Sommige groepen hebben een grotere kans om prestatiedruk of stress te ervaren. Dit geldt bijvoorbeeld door internationale studenten die met extra uitdagingen te maken hebben, zoals huisvesting, taalbarrières en culturele verschillen. Ook studenten met een ondersteuningsvraag vanwege bijvoorbeeld een functiebeperking, mantelzorgtaken of een eigen onderneming, hebben een lagere draaglast. Deze groep houdt minder energie over om alle taken en verplichtingen uit te voeren. Dan zijn er de eerstegeneratie studenten, een groep die minder kan terugvallen op familie omdat ze de eerste zijn die hoger onderwijs volgen. Tot slot ervaren studenten die kampen met verminderd mentaal welbevinden en/of psychische klachten meer prestatiedruk en stress. Clustering van problemen leidt tot verminderd functioneren op belangrijke levensgebieden.
Gebrek aan ruimte en tijd voor ontwikkeling. Studenten ervaren hun levensfase als een kwetsbare tijd. Ze hebben het gevoel dat ze zich moeten ontwikkelen en daarbij niet mogen falen. Sociale media versterken deze beleving. Waar jongeren vroeger nog relatief los van de media hun identiteit konden vormgeven en ontwikkelen, is dat nu door de grote rol van het internet en sociale media in hun leven veel moeilijker.
Daarbij hebben ze de beleving dat er veel nadruk ligt op individuele doelen als het beste uit jezelf halen en goede prestaties neerzetten, terwijl verbondenheid met anderen daarbij achterblijft. Als je succes hebt, is dat mooi. Maar als je faalt… dan is dat jouw eigen probleem.
Door opstapelende onzekerheden en al die hoge eisen en verantwoordelijkheden ervaren studenten het leven soms als een eindeloze obstacle run, waarbij ze ook nog eens continu in competitie zijn met anderen.
Wat kun je doen tegen stress en prestatiedruk?
Vanuit de inzichten over beschermende factoren, zetten de onderzoekers op een rij hoe we kunnen ondersteunen bij stress en prestatiedruk. Hierbij onderscheiden zij drie actoren:
- Wat kunnen studenten zelf doen?
- Wat kan het onderwijsveld doen?
- Wat kan de maatschappij als geheel doen?
Met een voorbeeld: als we vaststellen dat het belangrijk is om stress en prestatiedruk te normaliseren door het bijvoorbeeld meer bespreekbaar te maken, hebben allerlei partijen hier een aandeel in. Studenten kunnen hun ervaringen meer delen in gesprekken met anderen. Onderwijsprofessionals kunnen een rolmodel zijn door het gesprek op gang te brengen en eigen ervaringen te delen. En op maatschappelijk niveau kunnen we het werken aan je mentale gezondheid normaliseren.
Sommige aanbevelingen klinken wellicht wat utopisch, zoals ‘de huurprijzen voor studentenkamers aan banden leggen’. Tegelijk zien we de afgelopen tijd dat bezorgdheid om mentale gezondheid steeds meer doorklinkt in ons onderwijsbeleid. Denk aan het terugdraaien van het leenstelsel en het afschaffen van het bindend studieadvies (bsa). Over die laatste maatregel zei minister Dijkgraaf 13 maart 2023 bijvoorbeeld tegen de nos: “Het komt keer op keer voorbij in gesprekken die ik heb met studenten. Uit onderzoek blijkt ook dat het mentaal welzijn van studenten onder druk staat. Dat komt onder meer doordat in het onderwijs de teugels strakker zijn aangetrokken. Daarom wil dit kabinet het bindend studieadvies aanpassen.”
Meer weten?
Download hier het rapport of de handreiking.
Jolien Dopmeijer, Projectleider studenten bij Trimbos-instituut, en projectleider van ‘Harder Better Faster Stronger?’
Kun je iets vertellen over jouw functie en achtergrond?
Al vijftien jaar ben ik verbonden aan Hogeschool Windesheim als docent en onderzoeker, nu nog 1 dag per week. Eerst bij verpleegkunde, inmiddels bij de pabo. Daar kwam ik het thema studentenwelzijn en stress op het spoor. Inmiddels werk ik sinds drie jaar vanuit het Trimbos-instituut aan dit thema.
Bij Windesheim zag ik een student vastlopen door stress en druk. Zij was een van de velen die de studie qua cognitieve vermogens prima aankon, maar door persoonlijke problemen en stress in de knel kwam. Dat ben ik gaan onderzoeken. Eerst binnen Windesheim en nu landelijk. Met dit onderzoek konden we een verdiepingsslag maken en met name verdiepen op onderliggende aannames.
Jullie zeggen: stress is een thema van alle tijden is en niet per se slecht.
Klopt. We hanteren de WHO-definitie die laat zien dat stress an sich erbij hoort. Stress zet je áán. Dat vinden veel studenten zelf trouwens ook. Het probleem is te veel stress; als de stress de draagkracht en draaglast te boven gaat. Dat is een belangrijke uitkomst. De vraag is hoe je stress beleeft en wat je nodig hebt om in balans te blijven. Dat je niet dom doorrent, maar ook ontspant en fijne dingen doet met leuke mensen. Het gaat steeds om de balans.
Is prestatiedruk ook ‘van alle tijden’ of juist een recent fenomeen?
In de internationale literatuur is prestatiedruk een neutrale term; denk aan een danser die vóór een optreden prestatiedruk voelt om te performen. Maar de wijze waarop de term onlangs in Nederland is gaan rondzingen is een recent fenomeen. Studenten geven aan dat ze aan steeds meer verwachtingen moeten voldoen. Ze voelen continu druk het beter te doen dan anderen en dan voorgaande generaties. Altijd meer, beter. En dan wordt er ook nog eens over deze generatie gesproken alsof ze lui en overgevoelig zijn!
Daarbij is de wereld nu zo onrustig: de wooncrisis, klimaatverandering. Studenten kunnen bepaalde stappen richting volwassenheid moeilijk zetten door allerlei oorzaken binnen en buiten de studie waar ze geen invloed op hebben.
Mensen benoemen vaak social media als bijkomende stressfactor. In hoeverre is dat terecht?
In de monitor kwam het effect van social media bijna niet naar voren. Maar dat wil niet zeggen dat er geen invloed is. Studenten weten niet anders; ze herkennen het effect zelf niet bewust. Maar die algoritmen trekken wel enorm de aandacht. En al die perfecte plaatjes geven ook druk.
Wat vond jij in deze studie de meest opmerkelijke uitkomst?
Studenten gaven zelf toe: wij zijn ook ‘schuldig’ aan het in stand houden van stress en druk. Door er niet over te praten, en door onszelf op social media steeds met anderen te vergelijken. Wij willen zelf verantwoordelijkheid nemen, maar leer ons hoe.
Verder zag ik een tegenstelling tussen experts die steevast focussen op het bevorderen van veerkracht, terwijl jongeren zelf die stapeling van onzekerheden benoemen. Ze gaan van het ene naar het volgende obstakel; die ‘obstacle run’ is voor mij het hoofdthema.
Wat gaat er gebeuren/is er gebeurd naar aanleiding van dit onderzoek?
Het rapport is heel goed ontvangen. Mensen herkennen veel, maar zien ook eyeopeners. Het staat nog steviger op de agenda van veel organisaties en het ministerie van OCW.
En we praten nu met mediapartijen over een mediacode op dit thema. We willen graag af van termen als watjes en ‘snowflakes’; en juist de kracht van jongeren meer uitlichten. Want als we stress continu negatief laden, kan het niet anders dan dat studenten daar negatief op reageren.
Als je één ding zou mogen veranderen rond dit thema, wat zou dat dan zijn?
Ik zou heel graag de generatiekloof willen doorbreken. Van wij/zij-denken naar begrip voor elkaar. Want oudere generaties hadden het ook niet makkelijk, maar ik wil ook graag begrip voor de opstapeling van problemen die jongeren nu ervaren.
Birgit Doorschodt, voorzitter Studentzaken bij Rotterdam Business School van Hogeschool Rotterdam
Wat houdt jouw werk in? Op wat voor manier hebben jullie met studenten te maken?
Team Studentzaken begeleidt studenten bij onderwijsgerelateerde zaken, wanneer zij studeren met persoonlijke omstandigheden. In afstemming met de examencommissie en het decanaat kijken we welke aanpassingen er voor een student nodig zijn om de studie zo goed mogelijk voort te zetten. Dagelijks voeren we gesprekken en denken we in de breedste zin van het woord mee. Kan iemand wat langer doen over een tentamen of stage? Of hoe helpen we iemand met faalangst richting dat diploma? Studenten kloppen soms rechtstreeks bij ons aan voor hulp, of een decaan verwijst ze door. Daarnaast adviseren we opleidingen en onderwijsmanagers op specifieke thematiek. Denk aan studeren met omstandigheden, het bindend studieadvies, langstuderen en studiesucces.
Wat is jou met name opgevallen in dit onderzoek?
Ik zag heel veel herkenning. In de zeven jaar dat ik dit werk doe, zie ik de druk toenemen. Hopelijk gaat de wijziging in het leenstelsel verlichting bieden. Studenten zeggen nu: we moeten zóveel werken om rond te komen; 40 uur studeren is niet van deze tijd!
Verder las ik over die obstacle run: het maakt niet uit hoe voorbereid je bent; ook als je leert om meer veerkrachtig te reageren kan jouw ‘rugzak’ nog steeds heel zwaar voelen. Dat maakt het lastig om aan te pakken.
Verder vond ik het interessant te lezen dat we in de media altijd over stress praten met een negatieve lading. Wat de prestatiedruk weer verhoogt. Terwijl stress erbij hoort, niet teveel, maar uit je comfortzone gaan levert nu eenmaal stress op.
Wat merken jullie in de praktijk van stress en prestatiedruk onder studenten? Hoe uit zich dat?
Wij zien opvallend genoeg dat studenten vaak in jaar 3 en 4 in de problemen komen. Dan moeten ze langduriger zelfstandig opdrachten doen – denk aan een stage of minor – en dan gaat het soms mis. Studenten willen het dan perfect doen, voor zichzelf, de school, of hun omgeving. Ze gaan steeds harder werken; nog meer literatuur erbij halen, nog meer ideeën uitwerken. Laatst nog sprak ik een student die bijna niet meer kon slapen van de stress; die herkende zichzelf helemaal niet meer.
Wat kun je als onderwijsinstelling doen om studenten te ondersteunen?
Het is een hot item. Alle opleidingen in onze business school zijn hier momenteel mee bezig. Het leeft absoluut en dit rapport helpt en bevestigt dat we in de goede richting bezig zijn. De oplossingen die we bieden variëren van meer coaching tot aandacht in de lessen. En vooral is er bewustwording nodig bij alle medewerkers dat we niet alleen naar cijfers en studievoortgang moeten kijken, maar studenten echt moeten zíen als mens.
Het gesprek erover helpt om prestatiedruk uit de taboesfeer te halen. Want studenten kunnen ook veel van elkaar leren. Hoe dealt een ander met de druk van een deadline of presentatie?
Als jij op jouw hogeschool één ding zou mogen veranderen en geld speelt geen rol, wat zou dat dan zijn?
Ik zou heel graag meer individuele begeleiding willen kunnen bieden. Dat iedere student een persoonlijke ontwikkelcoach heeft die maatwerk kan bieden. Die vraagt: Waar sta jij? Wat heb jij nodig om te komen waar je naartoe wil? Nu hebben begeleiders vaak een hele klas van 24 studenten en zien zij studenten vier keer per jaar een halfuurtje 1-op-1. Hoeveel kun je dan bespreken? Dan houd je het vanzelf praktisch en doelgericht. Terwijl onze populatie zo divers is. Wat bij de een goed werkt, is voor de ander stressverhogend. Dat is voor grote opleidingen als de onze, met 15.000 studenten, echt ingewikkeld. Maar we voelen de urgentie en de maatschappelijke plicht om meer te doen.
Otto, 23 jaar, rondde vorig jaar een bachelor wiskunde af en start dit studiejaar aan de Master of Logic bij de UvA
Heb je weleens te maken met stress?
Mijn studie vraagt best wel veel tijd en ruimte in mijn hoofd, dus als ik studeer verdwijnt voor mij juist veel stress van buitenaf. In de zomervakantie heb ik meer tijd om over dingen na te denken, dan borrelt er van alles op. Studeren geeft mij dus gek genoeg ook rust.
Maar ik heb zeker wel stress. Bij wiskunde kon je geen week college missen. Je hebt echt uitleg van de docent nodig en moet het je eigen maken. Als je achterloopt haal je het niet meer in. Vakken voelen soms als een onmogelijk hoge berg. Dat heeft iedereen. Ja, als je een genie bent is het misschien als een heuvel beklimmen. Dus soms werkte ik drie weken lang van 10 uur ’s ochtends tot 10 uur ’s avonds. Gelukkig had ik goede vrienden daar en dan ga je het samen aan. Wiskunde is echt zo’n ontzettend sociale activiteit. Dat kun je niet doen in je eentje.
En heb je te maken met prestatiedruk?
Ik herken het ontzettend. Er wordt altijd al veel van mij verwacht. Dat begon op de basisschool met extra’s omdat de stof te makkelijk was. Ik wilde dat niet en had daar toen vaker ruzie over met mijn ouders. En op de middelbare school vond ik het ook verschrikkelijk als werd gedaan alsof goed en slim zijn een passie is.
Gelukkig was er bij wiskunde geen speciaal programma. Daar was je met je vrienden onder elkaar zonder dat je het idee had dat je je steeds moet bewijzen. Dat je tot het gaatje moet gaan en je cv opbouwen.
Ik vind vrienden en muziek ook belangrijk. Internationale studenten ervaren volgens mij ook meer druk. Laatst zag ik nog bij een tentamen een internationale student die huilend de kladblaadjes in diens tas propte.
Wat vind je van de aanbevelingen uit het rapport?
Eigenlijk zijn het allemaal dingen die je uit die tunnel trekken. Mensen zijn bang dat je ten onder gaat als je even iets anders doet, dat je concentratie verstoort raakt. Maar ik heb het juist nodig om soms ook heel andere dingen te doen. Mensen begrijpen wel dat je een burn-out kunt krijgen. Eigenlijk moet je precies zorgen dat dat nét niet gebeurt. Maar als je nooit gehoord hebt dat je ook een leuke tijd mag hebben, én minder een sociaal vangnet hebt, dan ga je verder door.
Hoe word je bij de universiteit begeleid op stress en prestatiedruk?
Zo’n grote organisatie als de UvA is te groot om persoonlijke begeleiding te bieden. Ik voel me dus meer op mezelf aangewezen. Gelukkig heb ik niet zo’n ervaring met mentale problemen.
We hadden bij wiskunde wel een SLB’er, en die was ook goed en leuk. Maar zij was één iemand voor honderd studenten. En het systeem is super ingewikkeld. Als je bijvoorbeeld uitstel wil voor een vak, weet niemand echt hoe het zit. Het is vaak zo onaantrekkelijk om uit te zoeken dat je denkt ‘laat maar’.
Als je 1 ding zou mogen veranderen, wat zou dat dan zijn?
Cijfers afschaffen. Je zou het vak interessant moeten vinden. Dat je leert omdat je iets wil leren, maar nu gaat het zoveel om dat resultaat. Cum laude is ook zo’n heftige voorwaarde. Ik heb ooit één keer een zes gehaald, dan ben je meteen klaar. Ik snap dat je een onderscheid wilt maken – voor deze master moest je ook gemiddeld een 8 staan – maar waarom? Elkaar iets leren is toch het mooiste wat er is?
Meer over ‘jongerenonderzoek onder de loep’
Youngworks is een onderzoek- en adviesbureau, gespecialiseerd in jongeren als doelgroep. Naast het zelf uitvoeren van jongerenonderzoek en adviestrajecten houden de jongerenexperts van Youngworks ook nauw in de gaten wat er zoal wordt gepubliceerd door bijvoorbeeld wetenschappers en instanties. Tweemaandelijks verschijnt daarom onze rubriek ‘Jongerenonderzoek onder de loep’, lees hier de reeds verschenen artikelen van ‘jongerenonderzoek onder de loep’.
Heb je tips voor een recent jongerenonderzoek dat wij onder de loep kunnen nemen? Altijd welkom! Mail dan naar: yvonne@youngworks.nl