Mbo-studenten zien door de bomen het bos niet meer

Jongerenonderzoek onder de loep #11

In onze rubriek ‘Jongerenonderzoek onder de loep’ licht Youngworks regelmatig een actueel onderzoek over jongeren uit. Voortdurend verschijnen er namelijk interessante rapporten die ons meer leren over jongeren. We vatten de belangrijkste uitkomsten en inzichten voor je samen, en vragen drie mensen om te reageren op de resultaten: een wetenschapper, een professional uit de praktijk én een jongere zelf.

In deze editie zoomen we in op het onderzoek ‘Als je door de bomen het bos niet meer ziet’ van het Trimbos-instituut, ECIO, Pharos, Erasmus SYNC Lab en Universiteit Utrecht. We spreken Jolien Dopmeijer, coördinator van het onderzoek, Mirjam Hindriks van Aventus en mbo-studente Romy. 

Met medewerking van Bente van Nes. 

Onderzoek in het kort

Het onderzoek ‘Als je door de bomen het bos niet meer ziet’ van het Trimbos-instituut, ECIO, Pharos, Erasmus SYNC Lab en Universiteit Utrecht schetst een beeld van de risicofactoren en oplossingen van prestatiedruk en stress bij mbo-studenten. In 2023 publiceerde het Trimbos-instituut het rapport ‘Harder Better Faster Stronger?’ over prestatiedruk bij hbo- en universitaire studenten (zie ons eerdere artikel hierover).

In dit vervolgonderzoek zoomen de onderzoekers specifiek in op mbo-studenten. Omdat mbo-studenten zo enorm divers zijn qua type opleiding, BOL/BBL, achtergrond, leeftijd en leefsituatie, wilde men specifiek onderzoeken in hoeverre de ontstane inzichten over risico- en beschermfactoren bij het ervaren van prestatiedruk of stress ook van toepassing zijn op mbo-studenten. En ook hier was de vraag wat onderwijsinstellingen, studenten, de overheid en andere actoren kunnen doen om overmatige stress en prestatiedruk te voorkomen dan wel te verminderen.

Hoe is het onderzocht?

Het gaat om een mixed methods-onderzoek, waarvoor gebruik is gemaakt van zowel kwantitatieve als kwalitatieve data. Na een fase van deskresearch is er gekeken naar data uit eerdere onderzoeken van het Urban Rotterdam-project (2021) en het YOUth Got Talent-onderzoek (2019 t/m 2022). Met de kwantitatieve data is in kaart gebracht welke mbo-studenten de meeste prestatiedruk ervaren, hoe ze dit ervaren en welke risico- en beschermende factoren hiermee samenhangen. Aanvullend zijn er in totaal 22 studenten geïnterviewd, variërend van mbo-niveau entree tot en met niveau 4 en vonden twee focusgroepen plaats. Tijdens deze diepte-interviews en focusgroepen gingen onderzoekers in op de ervaringen en percepties van prestatiedruk en stress op het mbo.

In de laatste fase reflecteerden de onderzoekers met mbo-studenten op de bevindingen en formuleerden ze handelingsperspectieven. 540 studenten van het Albeda College dachten via een app mee over oplossingen tegen stress en prestatiedruk.

Over de definities van stress en prestatiedruk:

Er is veel begripsverwarring rondom stress en prestatiedruk. Een belangrijk doel van dit onderzoek is dan ook om begrippen duidelijk te definiëren, zie hier:

Definitie prestatiedruk

Voor prestatiedruk hanteren we de volgende definitie: prestatiedruk is een subjectieve ervaring bij studenten die zich kenmerkt door het gevoel te moeten voldoen aan bepaalde verwachtingen of standaarden, die betrekking kunnen hebben op meerdere facetten van het leven en afkomstig kunnen zijn uit het individu zelf, de sociale omgeving en/of de maatschappij (Dopmeijer et al., 2023).

Definitie stress

Voor stress hanteren we de volgende definitie: stress is een staat van mentale spanning of zorgen die wordt veroorzaakt door een moeilijke situatie. Stress is een natuurlijke menselijke reactie die ons aanzet tot het aanpakken van uitdagingen en bedreigingen in ons leven. Iedereen ervaart een zekere mate van stress (WHO, 2023; eigen vertaling uit Dopmeijer et al., 2023).

Volgens studenten is prestatiedruk niet altijd negatief, omdat het ook kan aanzetten tot actie. Stress daarentegen ervaren studenten altijd als negatief. Prestatiedruk kan leiden tot stress, maar er zijn ook andere oorzaken, zoals een gebrek aan overzicht, chaos en een constant gevoel van tijdsnood, veroorzaakt door een opstapeling van allerlei taken, verwachtingen en behoeftes.

Studenten ervaren prestatiedruk vanuit verschillende bronnen: ze willen goede cijfers halen, sociaal actief zijn en genoeg tijd overhouden voor hobby’s en sport.

Wat zijn de belangrijkste uitkomsten?

1. 1 op de 5 mbo-studenten ervaart een hoge mate van stress en/of prestatiedruk.

19,5% van de mbo-studenten ervaart (nogal) veel druk door het maken van schoolwerk en ervaart 21,1% (nogal) veel algemene druk. Studenten in niveau 3 en 4 ervaren meer algemene druk en druk door schoolwerk dan andere mbo-studenten. Daarnaast ervaren meisjes meer druk dan jongens. Gevolgen van prestatiedruk uiten zich door het gevoel ‘uit te staan’ en dicht te slaan. Ook kan het zorgen voor een verdrietig, onzeker of gehaast gevoel. Stress kan zich uiten door bijvoorbeeld paniekaanvallen, piekeren of angst. Dit kan vervolgens weer zorgen voor slecht slapen, ziekte of druk op het middenrif. Daarnaast kan stress ook doorwerken in gedrag, wat kan zorgen voor irritatie, frustratie of toenemende slechte gewoontes zoals roken en ongezond eten.

De onderzoekers constateren dat veel studenten door de bomen het bos niet meer zien door de vele verantwoordelijkheden die ze hebben. Een deel van de mbo’ers die prestatiedruk en stress ervaren heeft te maken met een grote draaglast, zoals emotionele problemen of zorgen en spanningen thuis waar veel stress voortkomt uit mantelzorg moeten verlenen, een instabiele gezinssituatie, financiële problemen en daardoor huishoudelijk en/of financieel moeten bijdragen.

2. Mbo-studenten voelen zich vaak niet gehoord als het gaat over welzijn en hun posities.

De maatschappelijke onderwaardering van het mbo creëert druk bij studenten. Al langere tijd voelen mbo-studenten zich niet gewaardeerd door onderzoekers en beleidsmakers, én voelen zij zich niet gezien door de media en politiek waar vooral gerefereerd wordt naar hbo- en wo-studenten. Het gevoel van ‘maar een mbo’er zijn’ wordt hierdoor versterkt. Veel mbo-studenten geven aan veel druk te ervaren, omdat ze het gevoel hebben pas gelijkwaardig behandeld te worden als ze naar het hbo of wo doorstromen. De onderzoekers schrijven: ‘De daarbij heersende overtuiging dat alles maakbaar is en bereikt kan worden en dat je eigen verantwoordelijkheid draagt voor je prestaties en levensgeluk, legt een zware last op de schouders van studenten.’ Deze onderwaardering werkt in tegen het zelfvertrouwen en geloof in de toekomst, wat belangrijke beschermende factoren zijn.

3. Mbo-studenten ervaren de meeste druk vanuit zichzelf.

Veel mbo-studenten hebben het gevoel dat succes alleen maar haalbaar is door het constant verbeteren van jezelf. Daardoor leggen ze veel druk op zichzelf. Mbo-studenten die prestatiedruk ervaren, leggen de lat hoog voor zichzelf en zijn naar eigen zeggen vaak perfectionistisch van aard. De combinatie van het willen halen van goede cijfers, sociaal actief zijn en tijd overhouden voor hobby’s en sport wordt als zwaar ervaren. Na de druk die mbo-studenten vanuit zichzelf ervaren, zeggen ze de meeste druk te voelen vanuit de omgeving en maatschappij, gevolgd door docenten en daarna ouders/verzorgers. Sociale media scoren pas daarna als bron van prestatiedruk, gevolgd door vrienden.

4. Sociale steun, binding en vertrouwen verminderen stress.

Het onderzoek noemt verschillende beschermende factoren voor het verminderen van stress, waaronder het ontvangen van steun vanuit vrienden, familie en school. Mbo-studenten krijgen steun van vrienden en familie, maar missen dit soms wel vanuit de onderwijsinstellingen. Ze ervaren dat docenten en begeleiders vaak welwillend en steunend zijn, maar ook overbelast en onderbemand en niet altijd beschikbaar voor begeleiding.

Daarnaast benoemt het onderzoek meer beschermende factoren, waaronder het hebben van positieve rolmodellen, een gezonde levensstijl en het betrekken van studenten bij het vinden van oplossingen voor stress.

Overige opvallende resultaten

• Studenten met mantelzorgtaken ervaren meer algemene druk dan studenten zonder deze verantwoordelijkheden.
• Docenten en begeleiders hebben een belangrijke rol in het verminderen van druk en stress door het bieden van ondersteuning en begeleiding aan mbo-studenten.
• Het hebben van meer financiële zekerheid kan voor minder stress en druk zorgen. Mbo-studenten moeten vaak en veel stagelopen waar vaak een stagevergoeding ontbreekt. Een verhoging van de stagevergoedingen voor mbo-studenten zou een belangrijke stap zijn om de financiële zekerheid te verbeteren.

De onderzoekers pleiten voor oplossingen in vier richtingen:

1. Verminderen van de opstapelende verantwoordelijkheden en daaruit voortkomende overbelasting die ontstaat vanuit de context van de student, maar waar zij zelf geen of weinig invloed op hebben.
2. Het versterken van de vaardigheden van studenten zelf in het om kunnen gaan met prestatiedruk en stress.
3. Het versterken van de sleutelrol van de docent/begeleider.
4. Het bevorderen van de erkenning en waardering van mbo-studenten en de gelijkheid tussen mbo-, hbo- en wo-studenten hierin.

Meer weten

Download hier het complete rapport.

Jolien Dopmeijer, coördinator van ‘Als je door de bomen het bos niet meer ziet’ namens het Trimbos-instituut

Wat vond jij zelf de meest opvallende uitkomst uit het onderzoek?

‘De stapel van verantwoordelijkheden die mbo-studenten dragen, waardoor ze constant tijdnood en druk ervaren. Vandaar ook de titel van het onderzoek. Door de bomen het bos niet meer zien was de meest genoemde opmerking in de interviews. Studenten zeggen: “het gaat maar dóór”. Er wordt van ze verwacht dat ze de regie nemen, maar dat moeten ze in deze levensfase ook nog leren. Tijd en ruimte om te oefenen is er niet. En we blijven het hen aanrekenen als iets niet lukt. Veel fouten hebben consequenties, ook financieel. Heel pijnlijk eigenlijk.’

Waarin verschillen mbo-studenten op dit thema vooral van hbo- en universitaire studenten?

‘Allereerst is het goed om te benoemen dat het mbo veel diverser is dan het hoger onderwijs; de vier niveaus lopen nogal uiteen. Maar vervolgens vallen meerdere zaken op. Allereerst het gebrek aan waardering. Veel mbo-studenten werken zich het schompes. Er is een hoge studiebelasting in het mbo, ook door stages en veel lesuren en opdrachten. De agenda puilt uit. En toch is er minder waardering voor.

Dan zien we veel meer druk van buitenaf, vooral vanuit de thuissituatie. De groep die thuis te maken heeft met mantelzorg en financiële uitdagingen lijkt groter dan in het hbo en wo. Veel studenten hebben ook financiële stress door kosten voor boeken of beroepskleding.’

Jullie hebben eerst deskresearch gedaan en kwantitatieve data bestudeerd en toen interviews afgenomen. Leverde dat heel andere inzichten op? 

‘We konden goed een verdiepingsslag maken en het verhaal achter de cijfers blootleggen. Wat doet een complexe thuissituatie bijvoorbeeld met je psychische belasting? Of hoe werkt die lagere waardering voor het mbo door op je mentale gezondheid?

Het viel ons daarbij op dat mbo-studenten het echt zelf willen oplossen. Veel studenten die we spraken, hadden ook al ervaring met bijvoorbeeld Jeugdzorg en konden hun problemen en behoeften goed verwoorden. Ze hebben hulp nodig, maar dat kan vaak al heel simpel. Veel studenten zeggen: “Ga naast me zitten en leer me plannen. Geef me even aandacht en dan kan ik door.” Sommige nemen daarbij overigens ook hun docenten in bescherming, omdat ze zien dat die vaak ook overlopen.’

Studenten dachten via een app mee over oplossingsrichtingen. Met wat voor ideeën kwamen zij?

‘Er kwamen heel veel suggesties. Studenten willen vooral meer rust in het studieprogramma en minder toetsen. Ze willen gratis of betaalbare boeken en beroepskleding. En ze willen dat docenten meer helpen bij plannen en met hen praten over welzijn en stress.’

Ons viel vooral dat gevoel van minderwaardigheid op bij deze groep. Wat kunnen we doen om dat tegen te gaan?

‘Studenten zouden graag meer rolmodellen willen; dat je via anderen kunt zien wat je allemaal kunt bereiken met een mbo-diploma. Ook is het goed om te benoemen hoe goed je kunt verdienen met bepaalde mbo-opleidingen. Verder denk ik dat een Skills-programma (een vakwedstrijd voor mbo-studenten) ook positief werkt; laat zien hoe veelzijdig het mbo is en dat je tot grote hoogte kunt komen.’

Wat kan een studenten zelf doen die prestatiedruk en stress ervaart?

‘Tegen studenten die het overzicht missen zou ik willen zeggen: Maak het kenbaar als je door de bomen het bos niet meer ziet. Doordenderen werkt contraproductief. Misschien is een simpel gesprek al genoeg. Je hoeft het echt niet alleen te dragen.’

Mirjam Hindriks – senior projectleider van SPEES en preventieve ondersteuning op Aventus

Hoe kan je als onderwijsinstelling mbo-studenten zo succesvol mogelijk ondersteunen, bijvoorbeeld in het omgaan met stress en prestatiedruk? Op Aventus openden ze in september 2024 SPEES: een fysieke plek binnen de school waar studenten andere studenten kunnen ontmoeten, samen kunnen ontspannen en vanuit de laagdrempelige sfeer vragen kunnen stellen aan een jongerenwerker. We spraken met projectleider Mirjam Hindriks over de visie achter SPEES en het succes ervan.

Kan je vertellen wat SPEES is?

‘SPEES is een plek op Aventus waar je andere studenten kan ontmoeten, een plek waar je kan ontspannen en je huiswerk kan maken. Daarnaast is SPEES een plek waar altijd een jongerenwerker is op wie je kan terugvallen. De jongerenwerkers staan voor je klaar en helpen je met antwoorden op je vragen te ontdekken. Het maakt niet uit of het gaat over een voetbalwedstrijd van afgelopen weekend, of over dat je niet lekker in je vel zit of je schoolboeken niet kan betalen. SPEES willen we niet als probleemplek stigmatiseren, gewoon als plek voor álle studenten. Dat is de visie achter SPEES.’

Hoe is SPEES ontstaan?

‘Op het mbo zitten veel studenten die dealen met bepaalde vraagstukken die voor stress zorgen, zoals problemen thuis of financiële problemen. Uit eigen onderzoek bleek dat studenten onvoldoende op de hoogte zijn van het (preventieve) ondersteuningsaanbod dat al beschikbaar is, op school en in hun in eigen gemeente. En dat de drempel om er gebruik van te maken hoog is.

Daarom vonden we dat preventief advies of ondersteuning op school aanwezig moest zijn. Maar onze studenten gaven daarbij als kanttekening aan dat het geen probleembalie moest worden waar ze zich moeten melden, want dan komen ze niet. We hebben het gesprek met studenten gevoerd. “Wat werkt wel voor jullie?” Daaruit kwamen meerdere behoeftes naar voren: eigenlijk willen de studenten een ontmoetingsplek, een ontspanningsplek en een safe space binnen school waar ze terechtkunnen met al hun vragen en uitdagingen. Toen zijn we gaan kijken: hoe kunnen we een laagdrempelige plek creëren waar studenten terechtkunnen met al deze behoeftes?’

Uiteindelijk is SPEES in september 2024 geopend. Hoe is SPEES ontvangen bij jongeren?

‘We zijn positief verrast over hoe goed het uitpakt en is ontvangen. Er lopen gemiddeld honderd studenten per dag binnen, die hebben niet allemaal een vraag. Sommige komen binnen om gewoon te ontspannen of om gezien en gehoord te worden. De afgelopen twee maanden waren er 94 ondersteuningsvragen. Die zijn voornamelijk voortgekomen vanuit de relatie met de jongerenwerker. We zien best wel wat studenten die soms al twee of drie weken langskwamen en dan pas vanuit een veilige relatie, hulp durven te vragen. Dat zijn vaak studenten die niet lekker in hun vel zitten, zorgen hebben om familieleden, of studenten die financiële problemen ondervinden. Zo kwamen we erachter dat een student al een aantal jaar de aanvullende beurs bleek mis te lopen, die helpen we dan.’

Wat werkt er zo goed bij SPEES?

‘We hebben gezien dat er studenten zijn die niet een sterk ondersteunend netwerk hebben, bijvoorbeeld een gezonde thuissituatie. Jongeren hebben veelal gewoon een volwassene nodig op wie ze kunnen terugvallen. We merken daarom dat de jongerenwerker essentieel is. Alles gaat op een laagdrempelige manier: niet iemand die vanuit hulpverlening handelt, maar gewoon vanuit gezien en gehoord worden. Het hoeft niet over problemen te gaan, maar om veiligheid. En uit die veiligheid ontstaat de veilige basis om hulp te vragen. Alles wat direct opgelost kan worden, lossen ze daar ter plekke op. Sommige mensen zeggen: daar is de mentor toch voor? Maar bijna 41% van onze studenten gaf aan niet naar hun mentor te gaan als ze zo’n vraagstuk hebben. Bijvoorbeeld omdat ze geen klik hebben met elkaar, of omdat hun mentor ook hun beoordelaar is.’

Welk advies heb je voor andere scholen en mensen die met mbo-studenten werken?

‘Doe het samen met de studenten. Het beeld dat in eerste instantie bij het personeel speelde, kwam niet overeen met wat deze generatie op dit moment wil. Praat niet over ze, maar praat mét ze.

En ook, ga samenwerken met andere scholen en gemeentes. Wij sparren met diverse projectleiders, ook van andere scholen. Wat zijn voor jullie succesverhalen? Hoe kunnen we van elkaar leren? In plaats van allemaal het wiel zelf proberen uit te vinden. Want volgens mij kunnen we zoveel meer bereiken, als we onze energie en krachten bundelen.’

Meer weten over SPEES?

• Instagram van SPEES
• Website van SPEES

Romy, 18 jaar en student Onderwijsassistent

Wat merk jij van stress of prestatiedruk bij jezelf, en in jouw omgeving?

‘Ik had maandag een examen. Een medestudent was heel gestrest, omdat ze bang was dat ze het niet goed gemaakt had. Ik heb dat zelf vaak bij mondelinge examens. Dan krijg ik het warm en begin ik te trillen. Het liefst wil ik dat de docent dan zegt dat ik het goed gedaan heb. Dan zou ik mij al een stuk meer ontspannen voelen. Dat gebeurt alleen vaak niet.

Ook merk ik bij mijzelf en mijn medestudenten dat het extra veel stress oplevert dat er niet altijd genoeg ruimte is voor iedereen om examens te maken. Ik studeer in januari af.

Doordat er te weinig plek is, zijn de laatste examens nu helemaal verschoven naar de laatste twee weken vóór mijn afstuderen. Ik merk dat het veel stress oplevert dat alle deadlines zo tegelijkertijd zijn.’

Vanuit wie ervaar jij prestatiedruk?

‘Ik ervaar vooral prestatiedruk vanuit mijzelf. Op de mavo deed ik het altijd goed en slaagde ik cum laude, maar toen ik op het mbo kwam haalde ik ineens een 3. Daar voelde ik me heel slecht over. Mijn ouders vonden dat niet heel erg, maar ik moet van mezelf een 8 of hoger halen. Anders voel ik me niet echt voldaan.

Mijn tante vergelijkt mij soms met mijn nichtje. Zij heeft gymnasium gedaan en ik mavo. Ik heb dan altijd het gevoel dat ik mijzelf extra moet bewijzen om te laten zien dat ik niet minder ben dan zij. Ik weet dat ze het niet vervelend bedoelt, maar ja … Aan de ene kant haal ik daardoor het beste uit mezelf, dus daar ben ik heel trots op. Aan de andere kant begin ik wel gelijk aan mezelf te twijfelen als ik een slecht cijfer haal. Dat is de vervelende kant ervan.’

Wat helpt jou tegen het ervaren van stress?

‘Herkenning en hulp van medestudenten uit de klas is fijn. Dat je weet dat je een beetje op schema loopt. Ook helpt het tegen de stress als de docent af en toe zegt dat je goed bezig bent.’

Voel jij je als mbo-student gehoord als het gaat om mentale gezondheid?

‘Nee, niet altijd. Er wordt heel veel gedaan voor hbo- en wo-studenten, maar mbo-studenten worden vaak vergeten. Ook in de media. Laatst hadden de Bankzitters een video gemaakt bij mij op school waarin ze denigrerend praatten over mbo-studenten. Ik lig er niet wakker van, maar het doet wel pijn als iemand waar je tegenop kijkt zegt dat jouw opleiding niet genoeg is.

Mensen moeten beseffen dat het belangrijk is om mbo-studenten te hebben die worden opgeleid als vakman. Ik weet niet hoe je die verandering in denken op groter niveau makkelijk oplost, maar het is heel belangrijk. Daarnaast moet er in de klas meer waardering komen naar ons. Dat de docent vaker zegt dat we het goed doen en ons toekomstperspectief geeft dat er in het werkveld als mbo’er ook genoeg te doen is.

Ik wil vanuit mezelf al de pabo op het hbo doen, omdat ik dat leuk vind. Alleen soms voelt het alsof ik geen andere keus heb, want mensen nemen mij anders niet altijd serieus.’

Heb je tips voor andere mbo-studenten die prestatiedruk of stress ervaren?

‘Het is belangrijk om te beseffen dat het goed komt en dat je het goed doet op welke manier dan ook. Soms moet je mensen maar gewoon laten kletsen. En zorg ervoor dat je vrienden hebt die in jou vertrouwen en die je waarderen.